Մարդկանց հոգիներում դեռ ապրում է երկրաշարժյան խրոնիկան: Եվ դեռ կան այնպիսիները, որոնք հոգեկան տրավմա ապրելով դարձել են հիպոխոնդրիկներ1 լոգոպետիկներ, նևրոզներ, նևրոտիկներ և այլն: Եվ, չնայած այս ամենին, այնուամենայնիվ, նրանք իրենց ապահով են զգում, որ վտանգն անցած է:

Վերոհիշյալ հիվանդությունները կարելի է նկատել նաև երեխաների մոտ` նրանց զարգացման փուլերն ուսումնասիրելիս:

Նևրոզը նույնացվում է նևրոտիկ երևույթների հետ, սակայն դրանք տարբերվում են միմյանցից: Տարբերվում են նրանով, որ նևրոզը սինդրոմ է, որն առաջանում է հոգեկան ցնցումներից հետո, իսկ նևրոտիկ վիճակը կարող է առաջանալ նույնիսկ առողջ մարդու մոտ: Նևրոզն ունի իր չորս տեսակները.

1.           Հիստերիա

2.           Նևրաստենիա

3.           Պսիխաստենիա

4.           Սևեռուն մտքեր:

Հիստերիան առաջ է գալիս հոգեկան ցնցումների և տևական ֆրուստրացիաների ազդեցության տակ: Նրա համար բնորոշ է նոպա (պանթոմիմիկաների, շարժումների) և ձայնի բարդույթ, որի դեպքում` ի տարբերություն էպիլեպսիկ նոպայի, գիտակցության կորուստը լրիվ չէ: Հիստերիկները սովորականից ավելի ներշնչվող են և ունեն հոգեմարմնային մի շարք խանգարումներ:

57. ?

Երկրաշարժից հետո մի տարօրինակ բան է ինձ հետ կատարվում` հասարակ բանից զայրանում եմ, ափերիցս դուրս գալիս, գոռում եմ, երեխաներիս` ապտակում, ուզում եմ ձեռքիս ընկածը շպրտել, ջարդել և ամբողջ մարմնով դողում եմ...

Երկրաշարժի ժամանակ կորցրել եմ մորս...

Եզրակացություն:  Սա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հիստերիայի սինդրոմ: Նա երկրաշարժի ժամանակ կորցնելով մորը, հոգեկան ծանր ցնցում է ապրել, որն էլ նպաստել է նրա ներկա վիճակի առաջացմանը: Այս կինը կոնկրետ այս պահին համարվում է շիզուդ: Այդ սինդրոմը կանխելու համար պետք է հոգեբանի միջամտությունը: Որոշ դեպքերում կօգնի նաև հիպնոսը, որից հետո շատ հնարավոր է լեթարգիական քուն:

Երկրորդ սինդրոմ-Նևրաստենիա: Այն առաջ է գալիս հիստերիայից հետո: Սրան բնորոշ է մարմնի լարվածություն, նյարդերի կծկում, սրտի վատ աշխատանք և հոգեկան ապացիա:

Երրորդ սինդրոմ-Պսիխաստենիա: Սա ունի իր հիմնական նախանշանները` տագնապախռով, կասկածամիտ բնավորությունը և հոգեկան եռանդի պակասը:

Չորրորդ սինդրոմ-Սևեռուն մտքերն են (օբսեսիա), որն արտահայտվում է այս կամ այն ոչ հազվադեպ, անհեթեթ գաղափարների ձևով, որը միշտ հիվանդի ուշադրության կենտրոնում է: Օրինակ` հիվանդն անընդհատ մտածում է, թե ինչ կլիներ, եթե լուսինը մեկ մոտենար մեկ` հեռանար երկրից:

Վերլուծություն-Այն, ինչ խոսվեց այս` ՙՀոգեբանի աշխատանքը՚ գլխում, այսօր կարող են իրական փաստեր համարվել: Քանզի ամեն մի ասված արդեն դարձել է իրողություն, որը կվկայի նորափթիթ քաղաքը և հենց իրենք` աղետյալ-ադապտացված բնակիչները: Եվ դա ժամանակակից հոգեբանության արդյունք է, որը, ինչպես տեսանք մեր ուսումնասիրություններում, այն օրերին մեծ օգնություն է ցույց տվել տուժածներին:

Ժամանակակից հոգեբանության օգնությունն աղետյալներին եղել է այն, որ մասնագետ-հոգեբանները տուժածների մոտ կարողացել են մասամբ մոռացնել տալ այն օրերի սահմռկեցուցիչ տպավորությունները: Եվ, ինչպես ցույց տվեցին հետազոտություններն, այսօր արդեն յուրաքանչյուր գյումրեցի նոր օջախ է կառուցում և նոր շունչ է տալիս իր ավերված քաղաքին:

Բոլոր հարցումներում, անկախ պատասխաններից, կար նաև մի ընդհանուր պատասխանի. ՙՄահը գոյի ավարտը չէ, և ընդհանրապես, գոյն ավարտուն չէ` դա լինի մեզանով կամ առանց մեզ՚:

Աղետի հոգեբանական ընկալումը հիմնականում արտահայտվում է անձի վերբալ խոսքում, որտեղ երևում են անձնային կորուստները (մարդկային, հոգեկան, նյութական): Հետաղետյան ժամանակահատվածում աղետի մասին մանրամասն վերապրումները մարդկանց դանդաղորեն դուրս են բերում գերլարված վիճակից, տառապանքի զգացողությունից` աստիճանաբար վիրավոր ընկալումները դարձնելով տանելի:

Բազում աղետներ տեսած հայ ժողովուրդն այսօր էլ արդեն կենտրոնացրել է իր բոլոր ուժերը` հատկապես գոյություն ունենալու և ինքնաարտահայտման:

Որքան էլ իրարամերժ լինեն մարդկանց հուզական ապրումները և ստեղծված իրադրության ընկալումները, այնուամենայնիվ, կա մի ընդհանուր բան, որը բոլորին կապում է միմյանց հետ: Դա հենց ինքն` աղետն է:

Հետաղետյան այս ժամանակահատվածում անձը փորձում էր հասկանալ կատարվածը և իր հույզերն ու զգացմունքները կիսել սեփական ՙես՚-ի հետ, որի մեջ իր ողջ եզակիությունն ու ամբողջականությունն է` իր սուբյեկտիվ ներքին կողմով: Դա նրան հաջողվել է, քանի որ նրա ՙես՚-ն իր մեջ ամփոփում է հոգեբանական երեք բաղադրամասերը.

1.   Պատկերացում սեփական անհատականության մասին

2.   Հետաքրքրությունների և արժեքային կողմնորոշումների որոշակի միասնություն

3.   Ինքնահաստատման և ինքնաարժեքավորման ձևավորումը:

Այս հետաղետյան ժամանակահատվածում անձի որոշ փոփոխություններ (հոգեկան և ֆիզիկական տրավմա) կապված էին նաև սոցիալական միջավայրի հուզական դիրքորոշումների չափանիշների հետ: