Ժամանակակից մանկավարժական հոգեբանությունը կուտակել է հսկայական էմպիրիկ2 և փորձառական նյութ, որը համոզիչ վկայում է ուսուցման` սովորողների ոչ միայն մտավոր, այլև ողջ հոգեկան զարգացման վրա ունեցած ազդեցության մասին: Դա թույլ է տալիս ուսուցումը համարել զարգացնող և դաստիարակող:

Դեռահասի և պատանու մոտ ցանկացած պրոբլեմ առաջանալու դեպքում կարելի է նշել դրանց սկզբունքային լուծման երկու մոտեցում.

1.   Սա մտքի, մտածողության զարգացումը հանգեցնում է գիտելիքների յուրացմանը

2.   Իսկ սա այսպես, թե այնպես ժխտում է գիտելիքների և մտքի զարգացման միջև եղած կապը:

Դեռահասի և պատանու գիտելիքների մեջ տեսական գիտելիքներն իրականության գիտական իմացության բարձր արդյունքն են: Դրանք բնութագրվում են ընդհանրացվածության և վերացարկվածության բարձր աստիճանով: տեսական գիտելիքներն արտացոլում են բազմապիսի երևույթների ընդհանուր և էական կողմերը, ըստ որում ոչ միայն դիտելի, այլև ոչ դիտելի երևույթների:

Տեսական գիտելիքների կառուցվածքում առանձնացվում են նրա հետևյալ ձևերը`

1.   Հասկացություններ

2.   Օրենքներ

3.   Տեսություններ

4.   Գաղափարներ:

Դրանք կարող են յուրացվել դպրոցականի կողմից նրա մտքի ակտիվ աշխատանքի, մտավոր գործունեության տեսական մտածողության գործուն մասնակցության պայմաններում միայն, որոնց հիման վրա տեղի է ունենում մտավոր զարգացումը:

Տեսական գիտելիքները չի կարելի նույնացնել էմպիրիկ գիտելիքների հետ, միաժամանակ դրանք չի կարելի հակադրել: Նրանք դիալեկտիկորեն փոխկապված են:

ՙԳիտելիքների յուրացման տարիքային հնարավորությունները՚ ուշագրավ աշխատության խմբագիրներ Դ. Բ. Էլոնինը և Վ. Վ. Դավիդովը գրել են. ՙ...Դպրոցականի մտավոր զարգացումը, վերջին հաշվով, որոշվում է նրա կողմից յուրացված գիտելիքների բովանդակւթյամբ՚:

Այսօր լայն տարածում ունի այն հայացքը, որի համաձայն մտավոր զարգացման շարքը եզրափակող վերջնակետը անցումն է արտաքին գործողություններից մտքում կատարվող գործառնություններին, այսինքն` գործողությունների ինտերիորիզացումն1 է: Այդ հայեցակետը հիմնավորել է Ժան Պիաժեն: Սովետական հոգեբանության մեջ այն զարգացավ Ա. Ն. Լեոնտևի, Գ. Պ. Գալպերինի, Ն. Ֆ. Տալիզինայի և նրանց շատ հետևորդների կողմից: Ընդունելով հանդերձ ինտերիորիզացումը որպես մտավոր զարգացման չափանիշ, չի կարելի անտեսել էքստերիորիզացիան`2 որպես վերացական մտքի մարմնավորման գործողության, որպես մտավոր գործողության առարկայական դրսևորման արդյունքների նշանակություն:

Հոգեբան Ե. Ն. Կաբանովա-Մելլերի կարծիքով աշակերտների մտավոր զարգացումը դրսևորվում է ընդհանրացված հնարներին տիրապետելու մեջ, իմացական գործունեության կազմակերպման առավել կատարելագործված հնարքներին, ռացիոնալ եղանակներին անցնելու մեջ: Նրա կարծիքով այդ հնարներից է աշխատանքը, որի հնարներին զուգընթաց հարկավոր է սովորողների մեջ ձևավորել մտավոր գործունեության ռացիոնալ հնարներից, օրինակ. վերացարկումից օգտվելու կարողություն:

Սովետական և արտասահմանյան շատ հոգեբաններ դպրոցականի մտավոր զարգացման կարևոր չափանիշ են դիտում փոխանցումը: Որն իր հերթին պայմանավորված է կարողությունների, գործողությունների եղանակների, խնդիրների լուծման հնարքների և պլանի ընդհանրացմամբ: Ուստի ճշմարիտ է այն հետևությունը, որին հանգել է Բ. Գ. Անանևը. ՙԸնդհանուր զարգացման առաջխաղացման բանալին, հավանաբար, գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների համադրումն է, դրանց փոխանցումը և կիրառումը ուսուցման տարբեր բնագավառներում՚:

Ընդհանրացումն ու փոխանցումը, ըստ Պ. Յ. Գալպերինի, գտնվում են փոխադարձ կապվածության մեջ: Նա զանազանում է կողմնորոշման երեք տիպ: Դրանցից յուրաքանչյուրը բնութագրվում է գործողության կողմնորոշիչ հիմքի այս կամ այն լրիվությամբ, ընդհանրացվածությամբ և համապատասխանաբար փոխանցման այս կամ այն մակարդակով:

Զ. Ի. Կալմիկովան մտավոր զարգացման առաջատար չափանիշներից մեկը համարում է դպրոցականի ուսումնակությունը: Այդ տերմինը գիտական շրջանառության մեջ է մտցրել Բ. Գ. Անանևը, որպես գիտելիքների յուրացման աշակերտի մտավոր կարողությունը, սովորելու ընդունակությունը: Իսկ Զ. Ի. Կալմիկովան առանձնացնում է ուսումնակության վեց բաղադրիչներ.

1.   Մտածողական գործունության ընդհանրացվածությունը:

2.   Մտածողական գործունության ուղղվածությունը դասանյութի մեջ էականի վերացարկմանը և ընդհանրացմանը:

3.   Մտածողության գիտակցվածությունը, որը որոշվում է նրա գործնական և տրամաբանական կողմերի հարաբերակցությամբ:

4.   Մտավոր գործունեության ճկունությունը:

5.   Մտածողության ինքնուրույնությունը:

6.         Մտածողության տնտեսվածությունը: